Image
Image
Anaximenes kimdir?
Anaximenes of Miletus, M.Ö. 6. yüzyılda yaşamış, Milet Okulu’nun üç büyük öncüsünden sonuncusudur. ([Vikipedi][1]) Yaşamı hakkında elimizde çok az bilgi vardır; orijinal eserleri günümüze ulaşmamıştır. ([Encyclopedia Britannica][2]) Ancak sonraki filozoflar aracılığıyla aktarılan fikirleri, Batı felsefesinin erken dönemlerinde doğa felsefesinin temellerini atmıştır. ([Vikipedi][1])
Hava: Evrenin İlk İlkesi (arkhê)
Anaximenes’in en radikal ve kalıcı katkısı, evrendeki her şeyin kökeninde “hava” (Yunanca aer) olduğunu iddia etmesidir. ([Vikipedi][1]) Ona göre hava, görünmez atmosferik hava olduğunda evreni doldurur; ama yoğunlaşma (condensation) ya da seyreltme (rarefaction) süreçleriyle hava farklı hallere dönüşür: yoğunlaştıkça buğu, bulut, su, toprak ve nihayetinde taş hâlini alır; seyrelince ateşe dönüşür. ([Encyclopedia Britannica][2])
Bu görüş, önceki düşünürlerin — örneğin Thales of Miletus’in su, Anaximander’in apeiron fikri gibi — ortaya attığı ilkmadde tezlerinden hem bir devam hem de dönüştürücü bir kopuş oluşturuyordu. ([Vikipedi][1])
Anaximenes böylece “çokluktan birliğe” değil, “birlikten çokluğa” bir evrimsel süreç öneriyordu — bu da varlığın temelde tek bir maddeye dayanabileceğini gösteriyordu. ([Felsefi Sohbet][3])
Kozmoloji ve Doğa Felsefesi: Dünya, Ruh ve Gökyüzü
Anaximenes’e göre dünya, düz bir disktir ve bu disk havada yüzmektedir; yani hava sadece madde dünyasının değil aynı zamanda dünyanın kendisinin de dayanağıdır. ([Encyclopedia Britannica][2])
Gökyüzündeki gök cisimleri — güneş, ay, yıldızlar — havadan yoğunlaşmış, hafif ve daha seyreltik hâller olarak düşünülebilirdi. Bazı anlatımlara göre yıldızlar, gökyüzüne çakılı “çiviler” gibi de betimlenmiştir. ([Vikipedi][1])
Dahası, Anaximenes ruhu da hava ile özdeşleştirmiştir: insan nefesi ve kozmik hava arasında bir bağ kurarak, mikrokozmos ile makrokozmos arasında organik bir ilişki kurmuştur. Böylece hem doğanın hem insanın temel maddesi hâle gelen hava, hem fiziksel hem metafiziksel bir anlam kazanır. ([Encyclopedia Britannica][2])
Bu yönüyle Anaximenes, “doğa + hayat + ruh” birlikteliğini gözeten erken dönemin en özgün düşünürlerinden biridir. ([saglik.ihya.org][4])
Anaximenes’in Bilimsel ve Felsefi Mirası
Anaximenes düşüncesi, efsaneler ve tanrılardan oluşan eski dünya görüşlerine karşı getirilen ilk ciddi alternatiflerden biriydi. Onun hava temelli sistemi, doğa olaylarını doğa içinde açıklamaya çalışan bir anlayışın öncüsü oldu. ([GreekReporter.com][5])
Bir başka devrimci yönü, maddenin dönüşümünü niceliksel değişimlere dayandırmasıdır. Bu sayede “sıvı, katı, gaz” gibi değişik hâller — farklı maddeler ya da tanrılar yerine — aynı maddenin farklı yoğunluklarda var olmasıyla açıklanabilirdi. ([World History Encyclopedia][6])
Ayrıca, Anaximenes’in yazı diliyle çalıştığı ve şiir yerine nesir kullanmaya yöneldiği; bu sayede daha nesnel, daha dikkatli ve doğayla gözleme dayalı bir anlatı geliştirdiği söylenir. Bu da doğa felsefesinin bilimsel düşünceye dönüşmesine zemin hazırladı. ([EBSCO][7])
Bu bakımdan, Anaximenes daha sonra gelen filozoflar — ister değişimin doğasını tartışan Heraclitus, ister atomizmi öne süren Democritus gibi — üzerinde doğrudan veya dolaylı etkiye sahip olmuştur. ([Felsefi Sohbet][3])
Günümüzdeki Akademik Tartışmalar ve Değerlendirmeler
Anaximenes’in en büyük sorunu — ve aynı zamanda günümüzde akademik ilgi odağı — onun orijinal yazılarının yok oluşudur. Bugün bildiklerimiz ikinci el kaynaklar aracılığıyla gelmektedir; bu da yorum farklarına yol açar. ([Encyclopedia Britannica][2])
Bazı çağdaş yorumcular, Anaximenes’in “hava” anlayışını sadece maddi bir temel olarak değil; metafizik ve yaşam ilkesi olarak da okur. Bu okumaya göre hava, hem evreni hem ruhu kapsayan bir yaşam ilkesi anlamındadır. ([saglik.ihya.org][4])
Öte yandan bazı araştırmacılar, Anaximenes’in kozmolojisini — düz dünya, havada yüzen dünya gibi ilkellikleri — artık bilimsel açıdan geçersiz görür. Bu anlamda Anaximenes’e dair modern değerlendirme, hem tarihsel katkılarının büyüklüğünü hem de sınırlarını dengeli biçimde görmeyi gerektirir.
Bazı akademik tartışmalar da şunu irdeler: Anaximenes gerçekten “maddenin dönüşümü”nü gözleme dayalı süreçlerle açıklamaya mı çalışmış; yoksa hâlâ mitolojik temellerden tamamen kopamamış mıdır? Bu soru, eski metinlerin yorumlanmasındaki belirsizlik nedeniyle bugün hâlâ tartışmalıdır.
Sonuç: Neden Anaximenes Önemlidir?
Anaximenes, antik dünyanın efsanelerden koparak doğayı anlamaya yönelen akıl çağrısında kritik bir köşe taşıdır.
– Havanın evrendeki tek ilk madde oluşu fikri, doğadaki çeşitliliği tek bir kurala bağlayarak düşüncede büyük sadeleşme sağladı.
– Maddenin dönüşümü ve değişimi niceliksel yoğunluk değişimleriyle açıklaması, doğa felsefesinin ve bilimsel düşüncenin erken habercisiydi.
– Ruh–hava–evren bağı kurarak, insan ile doğa arasında anlamlı bir bağ oluşturdu.
– Şiirsel anlatımdan prose geçişi ve rasyonel sorgulamaya yönelmesi, felsefi metinlerin biçimsel evriminde de örnek oldu.
Bugün, belki fikirlerinin çoğu bilimsel gerçeklerle uyuşmaz; fakat Anaximenes’in asıl önemi — şeyleri doğaüstü mitlerle değil, doğanın kendi iç dinamiğiyle açıklamaya çalışması — hâlâ geçerlidir. O yüzden Anaximenes, Batı felsefesinin ve bilimin temellerini atan temel figürlerden biridir.
Etiketler: #Anaximenes #MiletOkulu #AntikFelsefe #DoğaFelsefesi #Kozmoloji #Havaİlkesi
[1]: “Anaximenes of Miletus”
[2]: “Anaximenes Of Miletus | Pre-Socratic Philosopher, Air Theory | Britannica”
[3]: “Anaximenes of Miletus: Early science and philosophy”
[4]: “Anaksimenes (Anaximenes) – Bilim Adamları | ihya.org”
[5]: “Anaximenes: The Greek Philosopher Who Said Reality Was Thin Air”
[6]: “Anaximenes – World History Encyclopedia”
[7]: “Anaximenes of Miletus | Research Starters – EBSCO”